ચારણ-કન્યા

સાવજ ગરજે સાવજ ગરજે !

વનરાવનનો રાજા ગરજે, ગીરકાંઠાનો કેસરી ગરજે

ઐરાવતકુળનો અરિ ગરજે, કડયપાતળિયો જોધ્ધો ગરજે

મોં ફાડી માતેલો ગરજે, જાણે કો જોગંદર ગરજે

નાનો એવો સમદર ગરજે !

કયાં કયાં ગરજે?

બાવળના જાળામાં ગરજે, ડુંગરના ગાળામાં ગરજે

કણબીના ખેતરમાં ગરજે, ગામ તણા પાદરમાં ગરજે

નદીઓની ભેખડમાં ગરજે, ગિરિઓની ગોહરમાં ગરજે

ઉગમણો આથમણો ગરજે, ઓરોને આઘેરો ગરજે

થર થર કાંપે !

વાડામાં વાછડલાં કાંપે, કૂબામાં બાળકડાં કાંપે

મધરાતે પંખીડાં કાંપે ઝાડતણા પાંદડલા કાંપે,

સૂતાને જાગંતાં કાંપે,જડને ચેતન સૌ એ કાંપે

આંખ ઝબુકે !

કેવી એની આંખ ઝબુકે

વાદળમાંથી વીજ ઝબુકે,જોટે ઉગીબીજ ઝબુકે

જોગંદરની ઝાળ ઝબુકે, વીર તણી ઝંઝાળ ઝબુકે

ટમટમતી બે જયોત ઝબુકે, સામે ઊભું મોત ઝબુકે

જાણે બે અંગાર ઝબુકે, હીરાના શણગાર ઝબુકે

જડબા ફાડે !

ડુંગર જાણે ડાચા ફાડે

જોગી જાણે ગુફા ઉઘાડે ! જામરાજાનું Úાર ઉઘાડે !

પૃથ્વીનું પાતાળ ઉધાડે ! બરછી સરખા દાંત બતાવે

લસા લસા કરતી જીભ ઝુલાવે

બહાદુર ઉઠે !

બડકંદાર બિરાદર ઉઠે, ફરસી લેતો ચારણ ઉઠે

ખડગ ખેંચતો આહીર ઉઠે, બરછી ભાલે કાઠી ઉઠે

ઘરઘરમાંથી માટી ઉઠે, ગોબો હાથ રબારી ઉઠે

સોટો લઇ ઘરનારી ઉઠ, ગાય તણા રખવાળો ઉઠે

દૂધમલા ગોવાળો ઉઠે, મૂછે વળ દેનારા ઉઠે

ખોંખારો ખાનારા ઉઠે, માનું દૂધ પીનારા ઉઠે

જાણે આભ મિનારા ઉઠે

ઊભો રેજે !

ત્રાડ પડી કે ઊભો રેજે ! ગીરના કુત્તા ઊભો રેજે !

ખાયર દુત્તા ઊભો રેજે ! પેટભરા તું ઊભો રેજે !

ભૂખમરા તું ઊભો રેજે ! ચોર લુંટારા ઊભો રેજે !

ગા-ગોજારા ઊભો રેજે !

ચારણ-કન્યા !

ચૌદ વરસની ચારણ-કન્યા

ચૂંદડિયાળી ચારણ કન્યા, શ્વેતસુંવાળી ચારણ-કન્યા

બાળી ભોળી ચારણ કન્યા, લાલ હીંગોળી ચારણ-કન્યા

ઝાડ ચડંતી ચારણ કન્યા, પહાડ ઘુમંતી ચારણ-કન્યા

જોબનવંતી ચારણ કન્યા, આગ ઝરંતી ચારણ-કન્યા

નેસ-નિવાસી ચારણ કન્યા, જગદંબા શી ચારણ-કન્યા

ડાંગ ઉઠાવે ચારણ કન્યા, ત્રાડ ગજાવે ચારણ-કન્યા

હાથ હિલોળે ચારણ કન્યા, પાછળ દોડી ચારણ-કન્યા

ભયથી ભાગ્યો !

સિંહણ તારો ભડવીર ભાગ્યો, રણ મેલીને કાયર ભાગ્યો

ડુંગરનો રમનારો ભાગ્યો, હાથીનો હણનારો ભાગ્યો

જોગીનાથ જટાળો ભાગ્યો, મોટો વીર મૂછાળો ભાગ્યો

નર થઇને તું નારીથી ભાગ્યો, નાનકડી છોડીથી ભાગ્યો.

ચારણ-કન્યા !

ઝવેરચંદ મેઘાણીની આ કવિતા ૧૯૨૮ ગીરના જગલમાં તુલસીશ્યામ પાસેના એક નેસડામાં હીરબાઈ નામની ૧૪ વર્ષની ચારણ કન્યાએ એકલે હાથે પોતાની વાછરડીને મારનાર સિંહને એનું માંસ ચાખવા નહોતું દીધું અને ફક્ત લાકડીએથી ગીરના સાવજને હાંકી કાઢ્યો હતો.

“તુલસીશ્યામથી બે ગાઉ અમે ખજૂરીને નેસડે હતા,ત્યાં રીડ થઇ. સાવજ ડણક્યો. હાકોટા થવા માંડ્યા. રોળકોળ વેળા થઇ હતી. ખાડું-ધણ ઝૂંપડે આવતાં હતાં. તેમાંથી હીરબાઇ કરી એક ચારણ બાઇની વોડકીને સાવજે પાદરમાં જ પાડી. અમે બધાદોડ્યા.વીસેક જણ હતા. જ્યાં ધાર માથે ચડ્યા ત્યાં તો હીરબાઇ ક્યારની યે ત્યાં પહોંચી ગઇ હતી. મરેલી વોડકી પર એ ચારણ-કન્યા ચડીને સાવજ સામે સોટો વીંઝતી હતી. સાવજ બે પગે સામો થઇ હોંકારા કરતો હતો. બાઇ સાવજના ફીણથી નાહી રહી, પણ ગાયને ચારણી બાઇએ સાવજને ખાવા ન દીધી….એવખતે ‘ચારણ-કન્યા’ ગીત મેઘાણીભાઇ કાગળ-કલમ સિવાય રચીને ગાવા લાગ્યા. એમનું શરીર જાગી ઊઠ્યું. આંખો લાલ ઘ્રમેલ ત્રાંબા જેવી થઇ ગઇ. એ પણ સાવજ તરફ દોડવા લાગ્યા. અમે એમને માંડમાંડ પકડી રાખેલા.”
– દુલા કાગ